शाक्यमुनि बुद्धको महापरिनिर्वाण पछि, उहाँको गहिरो गैर-साम्प्रदायिक, विश्वव्यापी शिक्षाहरू भारतको सिमानामा मात्र सीमित रहेनन्, बरु महासागर, मरुभूमि र हिमालको बाटो पार गर्दै एशियाभर र बाँकी संसारभर पुगेका थिए।
भारतको उत्तर-पश्चिममा, सिल्क रुट भनेर चिनिने प्राचीन व्यापार मार्गहरूको सञ्जाल दोस्रो शताब्दी ईस्वीमा उत्पन्न भएको थियो। यो विभिन्न वर्गका मानिसहरू जस्तै व्यापारी, विद्वान, भिक्षु र मिसनरीहरू इत्यादिले प्रयोग गर्थे जसमा विभिन्न विचारहरू, संस्कृति, कला र शास्त्रहरू पनि साथमा यात्रा गरे। यस मार्गबाट प्रसारित आवश्यक दर्शन मध्ये एक बुद्ध धर्म थियो। बौद्ध धर्म र बौद्ध कलाको प्रसार उत्तरपश्चिम भारतबाट आधुनिक पाकिस्तान, अफगानिस्तान, मध्य एशिया, सिनजियाङ (चिनियाँ तुर्किस्तान), चीन, कोरिया र जापानमा सुरु गरिएको थियो।
भारतीय उपमहाद्वीपको उत्तर-पश्चिम क्षेत्रबाट अन्य भूमिमा बुद्ध धर्मको प्रसारण मौर्य साम्राज्यका राजा अशोक, राजा मेनान्डर र कुषाण साम्राज्यका राजा कनिष्कको शाही संरक्षणको उल्लेख नगरी अपूर्ण छ।
बौद्ध इतिहासमा, राजा अशोकलाई शाक्यमुनि बुद्धको महापरिनिर्वाण पछि बौद्ध धर्मको पहिलो महान शाही संरक्षक मानिन्छ। उनको प्रयास र दृढ संकल्पले नै बुद्ध धर्मले भारत र विदेशमा प्रमुख स्थान ओगटेको थियो। बुद्ध धर्म पहिलो धार्मिक दर्शन थियो जुन सिल्क रुट हुँदै भारतबाट गान्धारा क्षेत्र, मध्य एशिया चीनसम्म फैलिएको थियो।
बौद्ध ऐतिहासिक स्रोतहरूका अनुसार, राजा अशोकले 247 ईसा पूर्वमा पाटलीपुत्र (अहिले पटना) मा मोग्गलीपुट्ट टिसाको अध्यक्षतामा तेस्रो बौद्ध परिषद्को आयोजना गरेका थिए। यो परिषद् बुद्धको शिक्षालाई यसको शुद्ध स्वरुपमा संरक्षण गर्नको लागि सञ्चालन गरिएको थियो। यो परिषद्पछि विश्वका विभिन्न भागमा बौद्ध धार्मिक मिसनरी पठाउने निर्णय भयो । फलस्वरूप, राजा अशोकले बौद्ध मिसनरीहरूलाई जमिन र समुद्री मार्गबाट भारत बाहिरका देशहरूमा पठाए, यसरी मध्य एशिया र दक्षिणी तटीय देशहरू जस्तै श्रीलंकामा भारतको पश्चिममा पुगे।
ऐतिहासिक स्रोतहरूले उल्लेख गरेका छन् कि उनले भिक्षु मज्जान्तिकालाई कश्मीर र गान्धारा क्षेत्रको यात्रा गर्न पठाए तर बुद्ध धर्म अन्ततः चीनमा पुग्यो र त्यसपछि कोरिया र जापानसम्म फैलियो। यसका साथै उनले छोरा महिन्द्रा र छोरी संघमित्रालाई पनि दक्षिणी देश श्रीलंकासम्म पठाए ।
साथै, उनको अवधिमा गन्धारा कला भनेर चिनिने इन्डो-ग्रीक कलाको नयाँ शैली विकसित भएको थियो जुन प्रायः पञ्जाब र उत्तर-पश्चिम भारतमा फस्ट्यो। यस कलाको उदाहरण लद्दाखको हिमाली क्षेत्रमा बौद्ध चित्र र मूर्तिहरूको रूपमा धेरै जीवित छ।
तसर्थ, प्राचीन व्यापार मार्गले भारतीय क्षेत्रभन्दा बाहिर बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। भारतीय उपमहाद्वीपमा उत्पत्ति भएको बौद्ध कलाले मध्य एशिया र सुदूर पूर्व देशहरूमा बुद्ध धर्मको प्रसारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ, जसले गर्दा प्रत्येक नयाँ आयोजक राष्ट्रमा स्थानीय शैली र मान्यताहरू अनुकूल बनाइएको छ।
